Rok po objęciu prezydentury Serdar Berdymuhamedow sprawuje urząd w cieniu ojca. Przez rok kalendarzowy obaj panowie rządzili w tandemie. Jednak ojciec Serdara niedawno ponownie potwierdził swój prymat w strukturze władzy, przyjmując jeszcze bardziej wyszukane tytuły, odtwarzając instytucje z nim samym na czele i umacniając swoją potężną rolę w kraju.
Ponieważ znaczna część świata była zajęta wychodzeniem z pandemii, sukcesja Serdara była prawdopodobnie jednym z najczęściej pomijanych wydarzeń 2022 roku. Jest trzecim prezydentem kraju, ale co wynikło z nowego przywództwa? A co zamierza jego ojciec jako przewodniczący parlamentarnej izby Halk Maslahaty?
Ojciec Serdara ogłosił swoją decyzję o ustąpieniu ze stanowiska prezydenta 11 lutego 2022 r., zapewniając, że jego syn odziedziczy władzę. Ówczesny szef państwa tłumaczył, że ustępuje miejsca młodym liderom kraju. Jednak zamiast przejść na emeryturę, starszy Berdymuhamedow zachował przywódczą rolę przewodniczącego Halk Maslahaty (Rady Ludowej) i nieformalny tytuł „Arkadag” (protektor). Nadal odbywał międzynarodowe wizyty u głów państw, brał udział w spotkaniach rządowych. Wytrwała władza Arkadaga nasuwa pytanie, dlaczego zadał sobie trud przekazania sterów Serdarowi.
Tranzyt władzy w regionie
Berdymuhamedowowie zdali sobie sprawę, że plany sukcesji to po prostu plany. Plany mogą się pokrzyżować, a w Azji Środkowej często tak się dzieje. Dojście Arkadaga do władzy nastąpiło po śmierci pierwszego prezydenta Turkmenistanu, Saparmurata „Turkmenbaszy” Nijazowa, kiedy prawnie wyznaczony przewodniczący Medżlisu Owezgeldy Atajew został aresztowany przez Radę Bezpieczeństwa Państwa i osadzony w więzieniu. Pomimo plotek, że jego syn Murad może objąć przywódczą rolę, dzieciom Nijazowa nie pozwolono nawet pozostać w ojczyźnie. Z pewnością nie tego spodziewał się Nijazow.
Kiedy Islam Karimow z Uzbekistanu zmarł w 2016 roku, zastąpił go członek spoza rodziny i zmienił politykę kraju. Z kolei prezydent pobliskiego Azerbejdżanu Hejdar Alijew pokazał, że sukcesja dynastyczna może działać w przestrzeni poradzieckiej, przekazując pałeczkę swojemu synowi Ilhamowi. Bardziej znamienne jest to, że Gurbanguły Berdymuhamedow zwracał na to baczną uwagę. Zauważył, że sukcesja dynastyczna jest możliwa, ale tylko przy precyzyjnym planowaniu. Następnym krajem, któremu warto się przyjrzeć, jest Tadżykistan, gdzie prezydent Emomali Rahmon najwyraźniej przygotowuje swojego syna, Rustama Emomali, na przywódcę kraju.
Kariera polityczna Serdara rozpoczęła się już w 2016 roku, ponieważ jego ojciec miał cukrzycę typu II i miał poważne problemy zdrowotne. Serdar szybko awansował na stanowiska w rządzie, aby zdobyć doświadczenie i pewnego dnia zostać prezydentem. W krótkich odstępach czasu Serdar został członkiem parlamentu, wiceministrem spraw zagranicznych, wicegubernatorem, gubernatorem, ministrem i wicepremierem. We wrześniu 2021 roku skończył 40 lat, a w lutym następnego roku został prezydentem (spełnił wymóg konstytucyjny odnośnie wieku).
Reforma legislacyjna
Do tego roku władza ustawodawcza Turkmenistanu była dwuizbowa. 21 stycznia 2023 r. Przywódcy Turkmenistanu przekształcili go w jednoizbowe zgromadzenie ustawodawcze, likwidując Halk Maslahaty (Rada Ludowa) jako izbę wyższą. Serdar następnie zatwierdził nowy organ – choć o tej samej nazwie – jako „najwyższy” niezależny organ z uprawnieniami do zmiany konstytucji, a także kontrolowania polityki wewnętrznej i zagranicznej. Inne obowiązki izby są nakreślone dość szeroko i obejmują programy „rozwoju politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego”. Wydaje się, że nie ma sfery życia, której Halk Maslahaty nie reguluje.
Tymczasem Medżlis (dawna izba niższa parlamentu) będzie samodzielny, niezależny od najwyższej władzy nowej Halk Maslahaty i będzie miał jedynie pilnować gospodarki i „spraw bieżących”. Ta restrukturyzacja miała na celu ulepszenie i unowocześnienie systemu legislacyjnego, chociaż zreformowano go zaledwie dwa lata temu . Będzie to czwarta zmiana rządu w ciągu 31 lat niepodległości kraju. Bardziej istotnym celem jest skodyfikowanie tego, co już było: Serdar może zajmować urząd prezydenta, ale jego ojciec nadal rządzi krajem.
Nowy Halk Maslahaty składa się teraz z prawie wszystkich urzędników państwowych wysokiego szczebla (wykonawczego, ustawodawczego i sądowniczego), a także urzędników lokalnych niskiego szczebla, takich jak häkims (mianowani gubernatorzy dystryktów lub burmistrzowie) i arçyns (wybierani szefowie rad w miastach). Wszyscy są powoływani do rady. 21 stycznia Serdar mianował swojego ojca szefem Halk Maslahaty, nazywając go „Bohaterem Turkmenistanu, honorowym starszym Turkmenistanu, Arkadagiem ludu, narodowym przywódcą ludu turkmeńskiego”. Jako szef najważniejszego organu, Arkadag zajmuje obecnie najpotężniejszą pozycję w kraju. Podczas gdy prezydent jest członkiem Halk Maslahaty, prawdziwą władzę sprawuje jego głowa — „Narodowy Przywódca”. Co więcej, obszerny tytuł Arkadaga nie pozostawia nic dla wyobraźni i, co ważne, obejmuje immunitet przed ściganiem dla niego i jego rodziny. Taki przywilej prawdopodobnie będzie trwał tak długo, jak długo w żyłach kierownictwa będzie płynąć krew Berdymuhamedowa.
Marginalne znaczenie USA
Pomimo długiej, dobrowolnej izolacji Turkmenistanu, która opiera się na polityce oficjalnej neutralności, przywódcy starają się zrównoważyć interesy pobliskich mocarstw. Stany Zjednoczone są relatywnie marginalnym graczem w Azji Centralnej w porównaniu z Rosją i Chinami. Były sekretarz stanu John Kerry zatrzymał się w Turkmenistanie podczas swojej kadencji, Antony Blinken pominął Aszchabad podczas swojej ostatniej podróży do regionu.
Jednak w dniach 6-8 listopada 2022 r. zastępca sekretarza stanu USA ds. Azji Południowej i Środkowej Donald Lu odwiedził Aszchabad, gdzie podpisał Memorandum of Understanding (MOU) o współpracy w dziedzinie zdrowia i nauk medycznych między rządem USA a rządem Turkmenistanu. Protokół ustaleń przewiduje współpracę w obszarach zdrowia, takich jak „publiczna służba zdrowia, w tym reagowanie na nagłe wybuchy chorób, badania naukowe i stosowane w zakresie profilaktyki i zdrowia klinicznego, wdrażanie rozwiązań e-zdrowia oraz zapobieganie, nadzór i kontrola chorób zakaźnych i niezakaźnych.” Państwa zamierzają realizować niniejsze porozumienie poprzez „konsultacje, wymianę specjalistów i informacji, wspólne projekty, udział w sympozjach i konferencjach, publikację artykułów, a także inne sposoby współpracy w obszarach wspólnego zainteresowania”.
Ponadto Lu omówił uruchomienie Inicjatywy na rzecz Odporności Gospodarczej w Azji Środkowej (ERICEN). „Dzięki Inicjatywie Stany Zjednoczone przekażą 25 milionów dolarów na wzmocnienie regionalnych szlaków handlowych i potencjału, edukację i szkolenie wykwalifikowanej siły roboczej oraz przyciągnięcie międzynarodowych inwestycji do Azji Środkowej”.
Na marginesie spotkania C5+1, które odbyło się 28 lutego w Astanie w Kazachstanie, Blinken omówił z ministrem spraw zagranicznych Turkmenistanu Raszidem Meredowem potencjał partnerstwa w kwestiach klimatycznych, bezpieczeństwa i inicjatyw na rzecz wzrostu gospodarczego. Ta podróż miała na celu zasugerowanie innej opcji dla obecnych związków Azji Środkowej z Chinami i Rosją. Pomimo tego, że Blinken zdecydował się pominąć Turkmenistan z jego podróży, wcześniejsza wizyta Lu wskazuje na zainteresowanie tym, by nie rezygnować całkowicie z tego obszaru w dobie „konkurencji wielkich mocarstw”.
Partnerstwo z Pekinem
Chiny są największym partnerem handlowym Turkmenistanu od 12 lat, a gaz ziemny jest podstawą tych stosunków. Obecnie z Turkmenistanu do Chin biegną trzy gazociągi przecinające Uzbekistan i Kazachstan, przy czym zdecydowana większość gazu płynie ze źródeł turkmeńskich. Są one znane jako linie A, B i C. Linia D jest nadal przedmiotem dyskusji.
Aby uczcić 10. rocznicę ustanowienia strategicznego partnerstwa między Pekinem a Aszchabadem oraz 31 lat stosunków dyplomatycznych, Serdar złożył wizytę państwową w Pekinie w dniach 5-6 stycznia 2023 r. Podczas podróży przywódcy Chin i Turkmenistanu podnieśli poziom stosunków chińsko-turkmeńskich do wszechstronnego partnerstwa strategicznego . Ważnym tematem rozmów podczas spotkania była intensyfikacja współpracy gazowej, w tym plany budowy linii D.
Relacje z Rosją
Swoją pierwszą wizytę państwową Serdar Berdymuhamedow złożył w Rosji, gdzie prezydent Rosji Władimir Putin odznaczył go Orderem Przyjaźni za konsekwentne budowanie przyjaznych stosunków i wzmacnianie strategicznego partnerstwa Turkmenistanu z Rosją.
Putin niewiele podróżował w ciągu ostatnich kilku lat, więc warto zauważyć, że odwzajemnił się, odwiedzając Turkmenistan i Tadżykistan w czerwcu 2022 r., kiedy Turkmenistan był gospodarzem szczytu kaspijskiego. W dzisiejszych czasach Putin nie jest mile widziany w wielu miejscach, więc osobiste spotkania w Duszanbe i Aszchabadzie były dla Putina okazją do pogłębienia więzi w kluczowym momencie.
Niecałe pół roku później, podczas własnej wizyty na Kremlu, Arkadag otrzymał od Putina Order Zasługi dla Ojczyzny. Dwuznaczność, której „Ojczyźnie” służy, była być może zamierzona. Aszchabad oswaja się ostatnio z Moskwą, goszcząc premiera Rosji Michaiła Miszustina, a także prezesa Gazpromu Aleksieja Millera, przewodniczącego Dumy Wiaczesława Wołodina i wicepremiera ds. rolnictwa Aleksieja Overczuka. Valentina Matvienko, przewodnicząca Rady Federacji Rosyjskiej, również przebywała w Aszchabadzie w maju 2022 roku.
Co ważne Turkmenistan nie zajął stanowiska w sprawie Ukrainy. Jej przedstawiciel zdecydował się być nieobecny i nie głosował w żaden sposób w żadnej rezolucji ONZ potępiającej Rosję . Wstrzymanie się od głosu było opcją – którą wykorzystała reszta Azji Środkowej – ale delegat uniknął nawet tego, aby nie zostało to zapisane w protokole w sposób, który mógłby zrazić Moskwę.
Niepewna perspektywa
W miarę upływu czasu powinniśmy zwracać uwagę na to, co Serdarowi wolno robić jako barometr stopnia kontroli, jaki zachowuje. Jest mało prawdopodobne, aby kompetencje Serdara sięgały tak długo, jak długo żyje jego ojciec. A skoro nikt nie żyje wiecznie, co to oznacza dla stabilności turkmeńskiego systemu politycznego? Trzeba mieć oko na dorosłego i niedawno poślubionego syna Serdara Kerimgulego. Jest ulubieńcem Gurbanguły i może być następny w kolejce. Czy Kerimguly zastąpi Serdara? Czy można zmienić prawo, aby pozwolić na jeszcze młodszego prezydenta? A może Halk Maslahaty Arkadaga stworzy zupełnie nową pozycję dla syna Serdara?.
A co to wszystko oznacza dla narodu turkmeńskiego? Od 30 lat Turkmenom mówi się, że zmiany przychodzą od góry. Jednak młodzież Turkmenistanu nie jest nieświadoma tego, co leży poza ich granicami i tęskni za czymś więcej. W Turkmenistanie drzemie niewykorzystany potencjał ludzki. Niemniej jednak sposób, w jaki elementy układanki dynastycznej kraju łączą się w całość, będzie ważnym czynnikiem determinującym kierunek jego rozwoju.
