Japonia, piąta co do wielkości gospodarka na świecie, podejmuje kroki w celu uzyskania dostępu do zasobów naturalnych i przemysłu w Azji Centralnej, wywołując napięcia z Moskwą i Pekinem. Japoński rząd postrzega niedawne porozumienia w sprawie granic Azji Centralnej jako otwarcie nowej ery, w której japońskie firmy starają się uzyskać dostęp do zasobów naturalnych regionu.
Od czasu podpisania tych porozumień rząd Japonii zintensyfikował kontakty dyplomatyczne z rządami Azji Centralnej w dążeniu do rozszerzenia więzi gospodarczych, ale wysiłki Japonii mogą być ograniczone przez rosyjskie i chińskie reakcje na jej posunięcia.
Między Chinami a Rosją
Rozwiązanie sporów granicznych w Azji Centralnej w ciągu ostatnich dwóch miesięcy doprowadziło do zasadniczej zmiany w podejściu Japonii do regionu. Ta zmiana może jednak doprowadzić do konfliktu Japonii z Chińską Republiką Ludową (ChRL) i Federacją Rosyjską, dwoma mocarstwami, które próbowały zdominować sytuację w Azji Centralnej. Do czasu rozwiązania sporów najpierw między Kirgistanem a Tadżykistanem, a następnie między wszystkimi państwami regionu, Japonia przez dwie dekady realizowała inicjatywy soft power. Teraz Tokio zdecydowało się na poszukiwanie udziałów w gospodarkach krajów regionu, zwłaszcza w ich zasobach surowcowych.
W sierpniu 2004 roku Japonia i kraje Azji Centralnej utworzyły Dialog Azja Centralna+Japonia, platformę promowaną przez Tokio i Kasyma-Żomarta Tokajewa, ówczesnego ministra spraw zagranicznych Kazachstanu, a obecnie jego prezydenta. Od tego czasu kraje te odbyły szereg spotkań na szczeblu ministerialnym lub wiceministerialnym z Japonią. W rezultacie, Japonia zapewniła finansowanie projektów i pożyczki, aby pomóc krajom regionu w budowaniu państwowości. Na przykład w 2024 roku Japonia zgodziła się pożyczyć Uzbekistanowi 39 miliardów jenów japońskich (około 268 miliardów dolarów), aby przyspieszyć przejście Uzbekistanu na gospodarkę rynkową oraz zwiększyć włączenie społeczne i zrównoważenie środowiskowe. W latach 2023-2024 Japonia zainwestowała 42,5 mln USD w gospodarkę Tadżykistanu i zaangażowała się w szereg współprac w zakresie pomocy grantowej, w tym projekty związane z utrzymaniem dróg i instalacjami energii słonecznej, poprawą bezpieczeństwa i wydajności na międzynarodowym lotnisku w Duszanbe oraz stypendiami dla tadżyckich studentów na studia na japońskich uniwersytetach. Te projekty soft power rozszerzyły wpływy Japonii, ale nie jej ślad gospodarczy. Platforma ta miała zostać zwieńczona spotkaniem na szczycie między tymi krajami w 2024 r., ale spotkanie to zostało odwołane, ponieważ premier Japonii został zmuszony do pozostania w domu, aby poradzić sobie z groźbą trzęsienia ziemi.
W tym okresie Japonia była generalnie w stanie uniknąć konfliktu z innymi mocarstwami zainteresowanymi rozszerzeniem swojej roli gospodarczej w regionie. Mocarstwa te postrzegały to, co Tokio robiło w obszarach miękkiej siły, jako uzupełnienie, a nie konflikt z ich wysiłkami. Był jeden poważny wyjątek od tego schematu. Wzrost asertywności i poszerzenie pozycji gospodarczej ChRL w Azji Centralnej doprowadziły w ostatniej dekadzie do pogorszenia relacji między Tokio a Pekinem. Jednym z powodów, dla których Tokio nie zrobiło więcej, jest obawa, że niestabilność w Azji Centralnej może zniweczyć wysiłki i kosztować Japonię inwestycje. Ten ograniczający czynnik został w dużej mierze usunięty dzięki podpisaniu 31 marca przez przywódców Kirgistanu i Tadżykistanu porozumienia, które zakończyło spory terytorialne targające regionem od dziesięcioleci. Być może bardziej niż jakiekolwiek inne mocarstwo, Japonia postrzegała te porozumienia jako „otwarcie drzwi” do rozszerzenia swojej roli w Azji Centralnej, nie tylko poprzez prowadzenie jeszcze większej liczby operacji soft power, ale także poprzez zapewnienie japońskim firmom szerszego dostępu do ogromnych zasobów naturalnych w tym regionie.
Przyśpieszenie współpracy
W ostatnich tygodniach Tokio starało się wykorzystać tę możliwość, organizując spotkania między japońskimi firmami a rządami Azji Centralnej w celu zbadania możliwości rozszerzenia japońskiego zaangażowania w gospodarkach regionu. Rządy Azji Centralnej wydają się być zadowolone z takiego obrotu spraw, ponieważ daje im to jeszcze jedną opcję, która pozwala im w niektórych przypadkach rozgrywać jednego zagranicznego „partnera” przeciwko drugiemu. Wydaje się jednak, że równie jasno dali do zrozumienia, że chcą, aby Japonia kontynuowała swoje programy soft power, biorąc pod uwagę, jak skuteczne one były. Japońskie programy soft power okazały się niezwykle pomocne dla krajów Azji Centralnej, pomimo niedawnej ekspansji pozostają one znacznie mniejsze niż w innych krajach, w tym przede wszystkim w ChRL i Rosji.
Najbardziej znaczący ruch na tej nowej dyplomatycznej szachownicy miał miejsce kilka tygodni temu, kiedy prezydent Turkmenistanu Serdar Berdymukhamedow odwiedził Japonię. Berdymukhamedow otworzył targi, spotkał się z wyższymi urzędnikami japońskimi, w tym z premierem i cesarzem, a także przeprowadził rozmowy z innymi urzędnikami i liderami biznesu na temat rozszerzenia handlu między oboma krajami, a także zwiększenia japońskich inwestycji w sektory energetyczne Turkmenistanu. Aszchabad przez długi czas prowadził ograniczoną politykę zagraniczną ze względu na konstytucyjnie usankcjonowaną neutralność. Turkmenistan oferuje zatem więcej możliwości dla spóźnialskich do gry w Azji Centralnej niż inne tamtejsze kraje, w których outsiderzy są bardziej aktywni od znacznie dłuższego czasu. W ostatnich miesiącach Tokio rozszerzyło swoje powiązania gospodarcze z czterema pozostałymi krajami Azji Centralnej, choć z mniejszym rozmachem. Podejście to prawdopodobnie odzwierciedla kalkulacje zarówno w Japonii, jak i w tych krajach dotyczące możliwości, że bardziej zdecydowane działania mogą wywołać większe reakcje ze strony ChRL i Rosji.
Jak ważne są to kwestie, podkreśla spotkanie platformy Azja Centralna+Chiny w stolicy Kazachstanu oraz oświadczenie kirgiskich urzędników ds. bezpieczeństwa, że Moskwa może próbować odwrócić uwagę od wojny Rosji przeciwko Ukrainie poprzez destabilizację regionu. Platforma podkreśliła znaczenie, jakie ChRL przywiązuje do Azji Centralnej i jej rolę w tym regionie. Przedstawiciele obu stron podkreślali, że więziom tym nie może zagrażać nic innego, w tym przypuszczalnie rozszerzenie więzi między krajami Azji Centralnej a Japonią. W oświadczeniu kirgiskich służb bezpieczeństwa zwrócono uwagę na obawy Azji Centralnej, że Moskwa może wykorzystać różne czynniki, w tym siły zewnętrzne, ulubioną rosyjską technikę, do destabilizacji Kirgistanu i innych krajów w regionie.
Kreml często skupia się na rzekomo nikczemnej roli sił zewnętrznych w regionach, którymi się zajmuje, oraz na obawach ChRL, że inne kraje mogą przejąć kontrolę w Azji Centralnej. Obawy te są częścią kalkulacji nie tylko w Moskwie i Pekinie, ale także w stolicach Azji Centralnej. W związku z tym w najbliższej przyszłości Japonia prawdopodobnie będzie działać ostrożnie, tak jak do tej pory, ale prawdopodobnie będzie również nadal testować wody, biorąc pod uwagę jej pragnienie, aby nie zostać wykluczonym z dostępu do zasobów naturalnych w Azji Centralnej w czasie, gdy pojawiły się możliwości ich otwarcia.
