Kazachstan pozycjonuje się jako strategiczny węzeł minerałów krytycznych, wykorzystując swoje ogromne rezerwy miedzi, ołowiu i niklu w celu przyciągnięcia inwestycji zagranicznych i dywersyfikacji partnerstw gospodarczych w obliczu rosnącego globalnego popytu i konkurencji geopolitycznej. Pogłębienie współpracy z Chińską Republiką Ludową (ChRL) przynosi Kazachstanowi korzyści techniczne i gospodarcze, w tym tworzenie miejsc pracy, transfer technologii i nowe kanały eksportowe.
Współpraca z ChRL w kazachskim przemyśle surowców mineralnych budzi obawy o zależność gospodarczą i ograniczoną kontrolę nad zasobami strategicznymi. Kazachstan dąży do zrównoważenia zaangażowania ChRL poprzez aktywne dążenie do partnerstwa ze Stanami Zjednoczonymi, Unią Europejską i Japonią, przy jednoczesnym uwzględnieniu lokalnych treści i transferu wiedzy w przyszłych umowach.
Kazachstan wyrasta na kluczowego gracza w światowym wyścigu o minerały krytyczne. Kazachstan, jako magazyn znacznych rezerw minerałów krytycznych, znajduje się na skrzyżowaniu konkurujących ze sobą interesów Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL), Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Rosnące znaczenie strategiczne daje Kazachstanowi szansę na dywersyfikację partnerstw gospodarczych, przyciągnięcie inwestycji zagranicznych i wzmocnienie pozycji w globalnych łańcuchach dostaw. Biorąc pod uwagę ograniczenia technologiczne i kapitał ludzki Kazachstanu w wydobyciu surowców mineralnych, Astana jest chętna do zaangażowania się w nowe możliwości partnerstwa w globalnym łańcuchu dostaw.
Obfite zasoby
Kazachstan stanął przed poważnymi wyzwaniami związanymi z samodzielnym zagospodarowaniem swojego bogatego bogactwa surowcowego w surowce mineralne. Kraj posiada znaczne rezerwy minerałów krytycznych, w tym miedzi (20 mln ton, jedenaste co do wielkości), ołowiu (2 mln ton, ósme co do wielkości) i niklu (1,5 miliona ton, w pierwszej dwudziestce na świecie), przy rosnącym globalnym popycie na te zasoby. Krajowy sektor wydobywczy cierpi jednak z powodu ograniczeń technologicznych i niewystarczającego wyspecjalizowanego kapitału ludzkiego niezbędnego do prowadzenia działalności poszukiwawczej, wydobywczej i przetwórczej. Przez dziesięciolecia Kazachstan w dużym stopniu opierał się na inwestycjach zagranicznych w celu spieniężenia swoich aktywów mineralnych, a eksport surowców stanowi 18,8 mld USD przychodów z eksportu do Kazachstanu.
Strategia surowcowa Kazachstanu ewoluuje. Astana poszukuje obecnie partnerstw, które wykraczają poza zwykłe wydobycie, obejmując możliwości przetwarzania o wartości dodanej – strategiczny zwrot mający na celu dywersyfikację portfela eksportowego kraju i uchwycenie większej części łańcucha wartości w kraju. Podczas gdy państwa europejskie zastanawiają się nad strategiami zaangażowania, Chiny podjęły zdecydowane działania w celu ustanowienia dominującej pozycji w kazachskim sektorze minerałów krytycznych. W czerwcu 2024 r. Kazachstan i ChRL sformalizowały przełomowe porozumienie w sprawie budowy do końca 2028 r. jednego z najnowocześniejszych zakładów hutniczych miedzi w Azji Centralnej. Zakład jest uważany za zaawansowany ze względu na integrację nowoczesnych technologii wytopu miedzi, które spełniają międzynarodowe normy środowiskowe, umożliwiając wydajne przetwarzanie koncentratu miedzi przy jednoczesnej produkcji wysokiej jakości produktów ubocznych, takich jak rafinowane złoto, srebro i kwas siarkowy.
Zakład ten, o rocznej zdolności produkcyjnej 300 000 ton miedzi, stanowi transformacyjną integrację łącząc dostęp do jednej z największych na świecie kopalni miedzi z najnowocześniejszą technologią przetwarzania. Przy wstępnym koszcie 1,5 miliarda dolarów, fabryka ma stworzyć ponad 1000 nowych miejsc pracy. Huta zaspokoi krajowy popyt na przetworzone produkty miedziane, jednocześnie produkując katodę miedzianą niezbędną do przesyłu energii, produkcji maszyn i innych zastosowań przemysłowych. Kazachstan i ChRL współpracowały również w zakresie produkcji wolframu. W listopadzie 2024 roku Kazachstan otworzył swój pierwszy zakład produkcji wolframu we współpracy z ChRL Jiaxin International Resources Investment w regionie Ałmaty. Zakład ten będzie przetwarzał 3,3 mln ton rudy rocznie, uzyskując koncentrat o 65-procentowej zawartości wolframu. Druga faza projektu obejmuje budowę zakładu głębokiego przetwarzania, z oczekiwaną inwestycją w wysokości 150 milionów dolarów, przeznaczonego do rafinacji koncentratu wolframu do czystości 88,5 procent i produkcji wysokiej jakości węglika wolframu – krytycznego materiału do zaawansowanych zastosowań przemysłowych, w tym narzędzi skrawających, sprzętu wiertniczego i sprzętu wojskowego.
Pogłębiające się partnerstwo
Jednym z najważniejszych obszarów dotychczasowej współpracy ChRL i Kazachstanu w zakresie minerałów krytycznych było porozumienie między wicepremierem Kazachstanu Romanem Sklyarem a dyrektorem generalnym Grupy East Hope ChRL, Changjun Meng. Umowa ta określa plany pionowo zintegrowanego kompleksu produkcyjnego metali nieżelaznych. Metale nieżelazne to materiały, które nie są na bazie żelaza, takie jak aluminium, miedź i srebro. Umowa obejmuje inwestycję o wartości 12 miliardów dolarów w stworzenie około 10 tys. miejsc pracy i stworzenie ekosystemu przemysłowego. Na terenie obiektu znajdzie się park przemysłowy, zakład górniczo-przeróbczy, zakład elektrolizy oraz elektrownia. Projekt zakłada wprowadzenie do Kazachstanu najnowocześniejszych technologii metalurgicznych przy jednoczesnym rozszerzeniu obecności tego kraju na międzynarodowych rynkach wyrobów metalowych.
Wydarzenia te sygnalizują istotną ewolucję w stosunkach gospodarczych Chin i Kazachstanu. Podczas gdy ChRL historycznie koncentrowała się przede wszystkim na zabezpieczeniu dostępu do surowców w całej Azji Centralnej, obecnie Pekin dostosowuje się do strategicznych priorytetów Kazachstanu w zakresie krajowej wartości dodanej. Zmiana ta wpisuje się w realizację programu dywersyfikacji gospodarczej Astany, w ramach którego ChRL pozycjonuje się jako preferowany partner zarówno w zakresie wydobycia, jak i przetwarzania krytycznych zasobów mineralnych Kazachstanu.
Rosnące zaangażowanie Kazachstanu we współpracę z ChRL w zakresie opracowywania materiałów krytycznych niesie ze sobą korzyści i zagrożenia dla tego kraju. Korzyści można podzielić na wymiary techniczne, ekonomiczne i strategiczne. Z technicznego punktu widzenia projekty te stwarzają możliwości zatrudnienia dla mieszkańców, np. w fabryce wolframu i nowym zakładzie produkcji materiałów nieżelaznych. Poza nowymi możliwościami zatrudnienia, przedsięwzięcia te mogą przyczynić się do rozwoju kapitału ludzkiego Kazachstanu poprzez transfer wiedzy i specjalistyczne programy szkoleniowe, wypełniając krytyczną lukę w krajowym sektorze mineralnym. Co więcej, projekty Pekinu mogą ułatwić lokalizację technologii, umożliwiając Kazachstanowi przejście od prostego wydobycia zasobów do przetwarzania o wartości dodanej. Ta ewolucja techniczna stanowi kluczowy krok w strategii dywersyfikacji gospodarczej Kazachstanu.
Ryzyka i wyzwania
Z ekonomicznego punktu widzenia inwestycje ChRL generują nowe strumienie dochodów podatkowych, które wzmacniają pozycję fiskalną Kazachstanu. Co ważniejsze, rozwój zdolności przetwórczych otwiera nowe możliwości eksportowe dla ChRL – jednego z największych na świecie konsumentów rafinowanych materiałów krytycznych. Ten eksport o wysokiej wartości zapewnia Astanie długoterminowe dochody, jednocześnie zmniejszając jej podatność na wahania cen surowców. Utworzenie zakładów przetwórczych może wzmocnić zdolność Kazachstanu do zaspokojenia popytu wewnętrznego, zmniejszając zależność od importu zagranicznego. Jest to szczególnie istotne dla zmniejszenia zależności Kazachstanu od rosyjskiej miedzi rafinowanej, ponieważ w 2023 r. kraj ten importował 81 proc. miedzi rafinowanej z Rosji. Rozwój rodzimych zdolności rafineryjnych służy dwóm celom: zmniejszeniu obciążeń ekonomicznych i zwiększeniu strategicznej autonomii od północnego sąsiada.
Ryzykiem pogłębienia współpracy Kazachstanu z Chinami są rosnące wewnętrzne nastroje antychińskie. Rosnące zaangażowanie firm z ChRL w wydobycie i przetwarzanie minerałów krytycznych może podsycać niepewność w społeczeństwie. Z ekonomicznego punktu widzenia, choć inwestycje państwa środka mogą być korzystne, rosnąca dominacja firm z Chin w sektorze wydobywczym i przetwórczym może ograniczyć kontrolę Kazachstanu nad jego strategicznymi zasobami mineralnymi. W sytuacji, gdy ChRL jest już głównym nabywcą surowców z Kazachstanu, zwiększony eksport przetworzonych materiałów na rynek chiński może pogłębić zależność gospodarczą. Ta rosnąca dźwignia finansowa może umożliwić Pekinowi określenie niekorzystnych warunków cenowych i handlowych. Pomimo rozwoju zdolności przetwórczych, warunki te mogą grozić tym, że Kazachstan pozostanie dostawcą średniej klasy, a nie stanie się centrum produkcyjnym wysokiej klasy, co potencjalnie zwiększy jego długoterminową zależność od chińskich produktów high-tech.
W dłuższej perspektywie istnieje ryzyko, że Kazachstan stanie się technologicznie zależny od wiedzy fachowej ChRL w zakresie wydobycia minerałów krytycznych. Zależność ta utrudniłaby Kazachstanowi dążenie do dywersyfikacji i uzyskania autonomii. Podatność tę potęgują równoległe inwestycje ChRL w kazachskie sektory energii odnawialnej i pojazdów elektrycznych, co tworzy kompleksową zależność technologiczną dla zielonej transformacji Kazachstanu. Dodatkowo, w miarę umacniania się przez Pekinu w kazachskim przemyśle wydobywczym i przetwórczym, potencjalne partnerstwo z państwami zachodnimi może stawać się tym trudniejsze, im dłużej te ostatnie będą zwlekać z aktywnym zaangażowaniem.
Aby zmaksymalizować korzyści w perspektywie krótkoterminowej Astana powinna kontynuować współpracę z Unią Europejską, Stanami Zjednoczonymi i Japonią równolegle z ChRL. Sprzyjałoby to konkurencji między potencjalnymi inwestorami i stworzyłoby zróżnicowane opcje rynkowe dla krytycznych produktów mineralnych z Kazachstanu. Obecne rozmowy z państwami zachodnimi mogą odzwierciedlać dążenie Kazachstanu do utrzymania zrównoważonego podejścia. Wspierając rdzenną wiedzę fachową i zdolności technologiczne, Kazachstan może stopniowo zmniejszać ryzyko zależności, jednocześnie nadal czerpiąc korzyści z inwestycji ChRL i dostępu do rynku.
