Azja Środkowa była historycznie nękana napięciami związanymi z dostępem do zasobów wodnych. Nawet podziały administracyjne w Związku Radzieckim nieustannie wynikały z przydziału o wodę i pastwiska. W ten sposób, wraz z wprowadzeniem prywatnej własności gruntów w Kirgistanie, niektóre dzierżawione pastwiska Tadżykistanu zostały uznane za własność obywateli Kirgistanu.
Chociaż wiele czynników (np. strategicznych, politycznych i etnicznych) przyczynia się do eskalacji napięć granicznych między sąsiadami z Azji Środkowej, zarządzanie zasobami wodnymi jest odwiecznym problemem, często wywołującym konflikty. W ciągu ostatniej dekady na wspólnych granicach kirgisko-tadżyckich doszło do ponad 150 konfliktów, w których ofiary znajdowały się po obu stronach.
We wrześniu 2022 roku w wyniku eskalacji konfliktu zbrojnego na granicy zginęło 24 Kirgizów. Woda ma kluczowe znaczenie dla sektorów rolnictwa i energetyki państw Azji Środkowej, a co za tym idzie, dla ich gospodarek. Projekty hydroenergetyczne budzą szczególne obawy, ponieważ mogą wytwarzać energię elektryczną, która jest zużywana zarówno w kraju, jak i za granicą. Mocnym tego przykładem jest projekt elektrowni wodnej Nurek w Tadżykistanie, która będzie miała planowaną moc 3000 megawatów.
Wąskie i ważne wodne gardło
Ponadto cechy hydrogeograficzne często służą jako podstawa granic międzynarodowych. Nawet jeśli zostały uzgodnione i w pełni wytyczone przez sąsiednie narody, ich strategiczna wartość sprzyja konfliktom. Od upadku Związku Radzieckiego niepowodzenia Kirgistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu w całkowitym wytyczeniu lub uzgodnieniu ponad 1000 kilometrów wzajemnych granic sprawiły, że konflikty o granice i zasoby stały się powszechne.
Jednym z powodów konfliktu o wodę w Azji Środkowej jest główny obszar potoku, z którego spływ z rzek górskich jest rozdzielany między trzy kraje, przez które przebiega Kotlina Fergańska: Tadżykistan, Kirgistan i Uzbekistan. Wraz z rzeką Isfara i zbiornikiem wodnym Tortkul w pobliżu eksklawy Vorukh są to ośrodki polityki wodnej i rosnących napięć w regionie.
Każdego roku w okresie nawadniania od kwietnia do czerwca dochodzi do konfliktu o wykorzystanie zasobów wodnych między Kirgistanem a Tadżykistanem, które dzielą około 40 kanałów wodnych. Kirgiscy rolnicy mieszkający w dole rzeki narzekają, że Tadżycy mieszkający w górnym biegu rzeki zużywają większość wody. Jednak ostatnio wzrost częstotliwości gwałtownych sporów we wspólnych kirgisko-tadżyckich punktach dystrybucji wody sugeruje rosnącą wagę tych nieporozumień. W kwietniu 2021 r. śmiertelny konflikt graniczny między obiema stronami został wywołany sporem o prawa do wody. We wrześniu 2022 r. kolejny konflikt na pograniczu przerodził się w niebezpieczną eskalację z użyciem broni ciężkiej. Liczba ofiar śmiertelnych w tym konflikcie wyniosła 63 osoby.
Zmiany klimatu wymuszą korektę polityki?
Biorąc pod uwagę obecny stan rzeczy, co podsyca te napięcia wokół zasobów wodnych w Azji Środkowej? Zmiany środowiskowe spowodowały wzrost temperatury w Azji Środkowej szybciej niż średnia światowa, a to topniejące lodowce na Wyżynie Tybetańskiej zakłócają dystrybucję wody w regionie. W rezultacie niektórzy naukowcy przewidują, że region będzie stawał się coraz bardziej suchy, a coraz więcej obszarów stanie się faktycznie pustyniami. Każde z państw Azji Środkowej doświadczyło jednych z najgorszych susz w ciągu ostatnich pięciu lat, co spowodowało niedobory wody do nawadniania i energii wodnej.
Zmiany klimatu spowodowały również, że obszary na północ od regionu otrzymują więcej deszczu niż na południu, zaostrzając problemy utraty wody w dolnym biegu rzeki. Podczas gdy Kirgistan i Tadżykistan w górnym biegu rzeki mają dużo wody, Uzbekistan całkowicie polega na stałych dostawach wody dla swojego bezpieczeństwa żywnościowego. Można się więc spodziewać, że roszczenia do zasobów wodnych żyznego regionu Doliny Fergańskiej będą coraz bardziej wywoływać konflikty w całej Azji Środkowej. Tylko współpraca między tymi krajami w zakresie gospodarki wodnej pomoże złagodzić te zagrożenia w najbliższej przyszłości. W tym sensie najnowsza umowa między Uzbekistanem a Kirgistanem w sprawie wspólnej gospodarki wodnej może być krokiem we właściwym kierunku dla trwałej regionalnej polityki wodnej.